Trong số các vị thần của thế giới Olympe thì nữ thần Athéna ra đời thần kỳ hơn cả. Đối với các vị thần thì đương nhiên sự ra đời phải khác thường, phải thần kỳ rồi. Nhưng Athéna thần kỳ hơn, khác thường hơn. Nàng không phải do mẹ sinh ra mà do bố sinh ra, và sinh ra từ... đầu! Thần Zeus lấy nữ thần Métis, một Titanide con của Okéanos và nữ thần Téthys. Theo người xưa kể thì chính Métis mới là người vợ đầu tiên của Zeus chứ không phải Héra. Métis là người đã nói cho biết thứ lá cây thần diệu và bí hiểm để Zeus lấy về cho Cronos uống, nhờ thế nên Cronos mới nôn mửa ra hết những anh chị em của Zeus bị nuốt từ khi mới ra đời. Đứa con đầu lòng của họ là một bé gái. Ngày sắp sinh đứa con thứ hai thì một lời sấm ngôn của nữ thần Đất mẹ-Gaia truyền cho họ biết, đứa con này sẽ là con trai và lớn lên nó sẽ mạnh hơn bố nó. Nó sẽ truất ngôi bố và tranh giành lấy quyền cai quản thế giới Olympe và thế giới loài người. Zeus rất đỗi lo sợ về lời sấm truyền đó. Thần nghĩ cách đối phó lại. Và có lẽ cách tốt nhất theo thần nghĩ, là bắt chước Cronos: Nuốt! Zeus nghĩ thế và nuốt luôn người vợ đang bụng mang dạ chửa của mình. Ít ngày sau Zeus mắc chứng đau đầu rất dữ, đau từng cơn ong ong lục ục trong đầu. Trong một cơn đau muốn nổ tung bộ óc, Zeus gọi đứa con què Héphaïstos lại và ra lệnh: “Lấy búa bổ vào đầu ta ngay, làm ngay đi...” Héphaïstos còn do dự trước cái lệnh kỳ quái đó nhưng Zeus trừng mắt, quát: “Bổ đi! Làm ngay không chết bây giờ!” Thế là Héphaïstos phải tuân theo lời Zeus. Chàng nâng cây búa nặng ngàn cân lên dùng hết sức bình sinh giáng vào đầu Zeus. Chát một cái! Héphaïstos nhắm mắt lại, rùng mình. Sọ của Zeus nứt toác ra và từ kẽ nứt nhảy ra ngoài một người thiếu nữ nhung y, võ phục gọn gàng, tay kiếm tay cung, mắt sáng như gương, tiếng to như sấm. Vừa nhảy ra khỏi đầu Zeus, nàng liền hét lên một tiếng vang động cả đất trời như khi xung trận. Đó là Athéna, vị nữ thần Trí tuệ, Tri thức và Chiến trận. Athéna đội mũ đồng sáng loáng, mặc áo dài, đứng uy nghi oai phong lẫm liệt như một vị nam thần. Vì là nữ thần của Trí tuệ, Tri thức nên Athéna sáng tạo ra biết bao nhiêu điều để dạy con dân Hy Lạp. Nàng đã ban cho người trần thế cái cày và cái bừa để họ có thể làm ruộng, trồng lúa, trồng nho. Nàng trao cho những người phụ nữ cái xa quay sợi và khung cửi dệt. Nàng dạy cho họ nghề dệt khéo léo và công phu để họ có thể dệt nên những tấm vải dày, mỏng tùy theo ý thích, màu sắc rực rỡ như lòng họ mong muốn. Vì thế người xưa còn gọi nàng là “Athéna Ergana” nghĩa là “Athéna Thợ giỏi”97, vị nữ thần bảo hộ cho nghề thủ công. Nàng còn là người đặt ra các thiết chế, luật pháp cho các đô thị để con người biết cách cai quản điều hành cuộc sống của mình được trật tự và công bằng. Vì là nữ thần Trí tuệ, Tri thức nên nàng phải được Zeus sinh ra từ... đầu, hay cũng vì sinh từ đầu Zeus mà nàng phải là vị nữ thần của Trí tuệ, Tri thức. Show Do đó, một chức năng nữa mà Athéna phải đảm nhận là bảo đảm cho khoa học và kỹ thuật trong các đô thị sao cho được phát triển rực rỡ, phục vụ hữu hiệu cho con người. Từ tất cả những công việc ấy Athéna được gọi là vị nữ thần bảo hộ cho đô thị: Athéna Poliade98. Trong gia tài thần thoại Hy Lạp có một số các vị thần ngoài tên chính còn nhiều biệt danh kèm theo như: Apollon Phébus, Artémis Tauropolos, Athéna Pallas... mà khoa thần thoại học gọi là “Các thần có biệt danh”99. Sự xuất hiện những biệt danh đó gắn liền với một hoàn cảnh lịch sử cụ thể: các công xã thị tộc Hy Lạp dần dần thống nhất lại với nhau và từ đó nảy ra khuynh hướng tập trung những nghi lễ, tập tục thờ cúng. Đương nhiên quá trình này không phải diễn biến theo một con đường thẳng tắp. Một mặt nó dẫn đến kết quả như ta vẫn thường thấy trong việc nhân hình hóa nhân cách hóa những hiện tượng tự nhiên và xã hội vào trong một số vị thần gần như có quyền lực ngang nhau và có những chức năng tương tự như nhau, giống nhau. Hélios-Thần Mặt trời với Apollon-Thần Ánh sáng; Séléné-Nữ thần Mặt trăng với Artémis-Nữ thần Mặt trăng. Đã có nữ thần Héra và nữ thần Ilithyie trông coi và bảo hộ cho hạnh phúc gia đình, sự sinh nở, việc hộ sinh, lại thêm cho Artémis những chức năng tương tự như thế, v.v. Lại có khi hai chiều hướng phát triển nói trên hợp nhất lại và xuất hiện một vị thần thống nhất. Những vị thần tồn tại độc lập, không quan trọng, ít ý nghĩa đối với đời sống xã hội cụ thể dần dần lui bước khỏi “vũ đài” thần thoại và nhường tên nó lại cho vị khác, vị thần của công xã chiến thắng. Và ngọn cờ chiến thắng chính là biệt danh cắm vào với cái tên vốn có của vị thần được lịch sử xã hội “phù hộ”. Athéna thường có một biệt danh quen thuộc là Pallas. Người xưa giải thích, sở dĩ nàng có biệt danh này là do nàng đã đánh bại được tên khổng lồ Pallas trong một cuộc giao tranh ác liệt. Để ghi nhớ chiến công hiển hách của mình, Athéna lột da địch thủ căng lên tấm khiên. Có chuyện lại kể, Pallas không phải là một tên khổng lồ đã bị đánh bại trong cuộc giao tranh giữa các thần và những tên Gigantos-Đại khổng lồ. Pallas là một thiếu nữ, con vị thần biển Triton. Athéna chẳng hiểu vì một chuyện gì đã vô tình gây ra cái chết của Pallas. Để bày tỏ tấm lòng thương tiếc và hối hận đối với cái chết của người con gái bất hạnh, Athéna lấy da của Pallas lợp lên chiếc khiên của mình và ghép tên nàng vào với tên mình. Ngoài biệt danh Pallas, Athéna còn có những biệt danh như Promachos100 hoặc Tritogénia101 và đôi khi là Hygia102. Athéna tham dự vào khá nhiều chuyện của thế giới thiên đình và thế giới loài người. Đối với người Hy Lạp cổ xưa, Athéna là vị nữ thần đã đem lại cho họ một cuộc sống văn minh hơn. Nàng là vị nữ thần của Trí tuệ, Tri thức. Nàng là ánh sáng của khoa học, kỹ thuật, văn hóa, nghệ thuật chiếu rọi xuống đời sống tối tăm của con người. Nàng còn là vị nữ thần của chiến trận, chiến thắng. Athènes, một trung tâm kinh tế, chính trị, văn hóa của thế giới Hy Lạp ngày xưa và thủ đô của nước Hy Lạp ngày nay, là đô thị mang tên nữ thần Athéna và được nữ thần Athéna bảo hộ. Con vật gắn bó với nữ thần Athéna, một dấu vết về tiền sử tôtem của nữ thần, là con cú mèo. Vì thế nữ thần thường có những định ngữ kèm theo: Athéna có đôi mắt cú mèo, Athéna có đôi mắt xanh lục... Ngày nay trong văn học các nước phương Tây cái tên Athéna hoặc Minerve có một nghĩa bóng là “người đàn bà thông minh”, “người phụ nữ tri thức”, “thông tuệ”. Từ đó Con cú của nữ thần Athéna cũng tượng trưng cho sự hiểu biết, tri thức, sự thông minh, thông tuệ103. Lại nói về chuyện thần Zeus đẻ nữ thần Athéna. Đây là một sự tức khí của Zeus. Thần Zeus muốn chứng tỏ cho thế giới Olympe biết, và nhất là cho Héra biết rằng không phải chỉ có đàn bà mới đẻ được, mới sinh con cái được. Đàn ông cũng đẻ được chứ đừng tưởng chỉ riêng có đàn bà, đừng có lấy thế mà tỏ vẻ lên mặt, vênh váo! Tại sao lại có chuyện tức khí như vậy? Đó là, dễ hiểu thôi, xã hội đã chuyển biến sang thời kỳ thị tộc phụ quyền vì thế mới xuất hiện loại huyền thoại hạ uy thế của người phụ nữ!
Chúng ta đã bàn khá nhiều về 12 vị thần tối cao của đỉnh Olympia, nhưng vị thần thông minh nhất, Athena (tên La Mã: Minerva), thì lại chưa đả động đến. Đúng là phạm thượng. Lần này xin có một bài giới thiệu sơ về Athena. * Trước khi bàn về sự chào đời của vị thần này, người đọc tích Hy Lạp phải lưu ý rằng Athena – giống như Hera – có nguồn gốc từ các nữ thần cổ, sau này bị giáng chức xuống làm con ông Zeus, nên các tích về Athena khá lộn xộn. Nữ thần vừa lắm tài lẻ, chức vụ (Thần của trí tuệ, công lý, chiến lược, kỹ thuật, thủ công v.v…); vừa lắm bí danh, tuy không hoạt động cách mạng: Acraea, Aethyia, Ageleia, Agoraea, Alalcomeneis, Alcimache, Alcis, Alea, Amublia, Anemotis, Apaturia, Areia, Asia, Assesia, Axiopoenos, Boulaia, Budeia, Chalinitis, Chryse, Cleidouchos, Colocasia, Coryphasia… (Cái này là tôi mới kể đến vần “C” thôi đấy!)  Tác phẩm “Nữ thần Athena”, không rõ tác giả. Tay trái vị thần này cầm giáo, tay phải là thần chiến thắng Nike. Giống cha Zeus, Nike luôn đi cùng Athena mỗi lúc xông trận, vì vậy mà Athena luôn thắng thế, còn Mars – tuy mang tiếng làm thần chiến tranh – lại hay thua cuộc. Biểu tượng của Athena gồm: giáo, khiên, mũ sắt, cây ô-liu, và con cú. Tác phẩm “Pallas” (một bí danh của Athena), Hendrick Goltzius. Trong tranh có khá là đầy đủ những biểu tượng của nữ thần này, từ cú, giáo, mũ sắt, đến khiên. Thậm chí Hendrick còn vẽ thêm vài quyển sách ở góc trái, để mọi người biết là thần trí tuệ rất ham học hỏi. Cái duy nhất thiếu là quần áo. Athena cũng thuộc dạng đoan chính (thề sẽ làm trinh nữ), nhưng vẫn bị các họa sĩ lôi ra vẽ khỏa thân. Nhưng vấn đề đầu tiên cần bàn: Nhân vật này là con ai? Ra đời như thế nào? Bản thứ nhất, theo nhà thơ Homer, khá chung chung, buồn tẻ và vô trách nhiệm; ông phán Athena là con gái Zeus, không có mẹ. Bản thứ hai, do Hesiod kể, thì phổ biến hơn: Zeus, sau khi lên ngôi vua, lấy một nữ thần thuộc giống Titan tên Metis làm vợ (có nghĩa Hera không phải vợ đầu tiên của ông này, nhưng tích Hy Lạp vốn có lắm bản lộn xộn thế đó). Các chuyên gia vẫn đang cãi nhau vì bức tượng này, có người bảo “đấy là Metis”, có người cho rằng đấy là Athena. Cũng phải thôi, hai mẹ con rất giống nhau, cùng làm thần trí tuệ, cùng đội mũ, xách giáo (đã gãy nhưng nhìn cách bàn tay bà nắm lại thì cũng biết là đang cầm giáo), xách khiên (cũng bị thời gian phá hủy, thật tiếc) mỗi lần xông trận. Rắc rối là, lúc Metis có bầu, Zeus đến gặp đất mẹ Gaia xin lời khuyên (giống dân Việt Nam mình đi coi bói). Gaia bói đúng quẻ xấu: Metis sẽ sinh ra những đứa con tài ba cũng như mạnh mẽ hơn hẳn Zeus. Chúng sẽ lật đổ Zeus và lên nắm quyền, gầy dựng một giống thần mới. Zeus nghe xong sợ phát khiếp, ông đã từng lật đổ cha mình (thần Cronus), nên ông chẳng muốn nhìn lịch sử lặp lại. Thay vì “nuốt con” như Cronus từng làm, Zeus nuốt luôn Metis cho chắc ăn. Tác phẩm “Cronus nuốt Poseidon”, Rubens, 1636. Cronus cầm lưỡi hái ông từng dùng để cắt của qúy của Uranus Mấy tháng sau, Zeus bị một cơn đau đầu buốt óc hành hạ. Tới lúc ông chịu hết nổi, Athena từ trong đầu ông chui ra. Nhà thơ Pindar sau này kể thêm rằng Hephaestos dùng búa chẻ một đường trên sọ của Zeus để Athena chào đời dễ dàng. (Chẳng hiểu Pindar đọc tích gì mà phán vậy, bởi Hephaestos lúc ấy ở đâu ra mà chẻ sọ? Hera tự đẻ ra Hephaestos là do ghen tức với việc Zeus tự đẻ Athena ra mà! Vả lại Hera – mang tiếng vợ sau – làm sao có thể sinh Hephaestos trước khi Metis – vợ đầu – nhờ Zeus “đẻ hộ” Athena? Rõ rắc rối). Athena chui ra từ đầu Zeus, không rõ tác giả. Mặc Zeus trông đau khổ như đau đẻ. Chắc dân Hy Lạp không có truyền thống “đầu là để thờ cha thờ mẹ” nên mới có tích này, chứ không thì Zeus trông như đang bị Athena đạp lên đầu, lép vế quá đi mất. Apollodorus cũng thêm mắm dặm muối cho tích trên, ông kể rằng: thay vì giống các bé sơ sinh vốn trần như nhộng khi lọt lòng, Athena được mẹ Metis tặng cho bộ áo giáp, và mặc sẵn bộ quân phục hoành tráng này ngay khi chào đời – tức chui từ đầu bố ra. Tác phẩm “Athena chào đời”, Phrynos, 550 BC, vẽ trên bình gốm. Phrynos theo tích của Pindar và Apollodoorus, ông vẽ thần rèn dùng búa chẻ đầu Zeus, và Athena từ đó chui ra, mặc sẵn áo giáp. Một số nguồn còn nói rằng Athena là con của một ông thần nào đó tên Pallas, nhưng ông này tính cưỡng bức Athena nên bị Althena đập cho một trận, sau đó Athena bỏ đi làm con gái nuôi của Zeus. Tích này giải thích bí danh Pallas của nữ thần, dù rất ít người tin nó, bởi đa số công nhận Athena là con ruột của Zeus. Một tích khác, kể rằng Athena từng làm bạn với một nàng tiên (không rõ tiên gì) tên Pallas. Althena yêu Pallas lắm (cũng chẳng biết “yêu” theo nghĩa nào? Trái với quan hệ nam-nam, quan hệ nữ-nữ không có tên và cũng không được dân Hy Lạp cổ chú ý mấy). Trong một lần chơi trò đánh trận giả, Athena lỡ tay giết chết Pallas. Đau khổ quá, Althena nhập tên của mình vào với tên của Pallas (thành Pallas Athena) rồi thề sẽ không bao giờ chung chạ với đàn ông. Xong chuyện tên tuổi, gia thế, giờ bàn tới tính cách. Đúng theo lời Gaia bói, Athena cực kỳ thông minh và bản lĩnh, lại đẹp nữa (có thế mới đi thi sắc đẹp với Hera và Venus chứ). Athena không hiếu chiến giống Mars nhưng nếu có xung đột thì Mars luôn thua Athena. (Đơn cử: cuộc chiến thành Troy, Mars theo phe… thua cuộc) Tượng Athena (với thần chiến thắng Nike trong tay) trước cửa tòa nhà Quốc hội ở Vienna, Áo. Vì là thần của trí tuệ và công lý, nên chính phủ Áo xây tượng của Athena trước cửa làm biểu tượng. Athena (giữa) trên phần trán tường của Bảo tàng Anh Quốc (British Museum). Nếu tinh mắt thì sẽ thấy khá nhiều tòa nhà thuộc quyền quản lý (hoặc từng thuộc quyền quản lý) của chính phủ ở các nước châu Âu đặt tượng Athena, không lớn thì nhỏ, không chỗ này thì chỗ kia. Ai cũng thích Athena vì nữ thần này thông thái, không lăng nhăng, giỏi chiến thuật, biết truyền nghề cho dân. Một hình mẫu lý tưởng cho các vị lãnh đạo. Tác phẩm “Athena”, không rõ tác giả, bạn nào biết xin bổ sung cho SOI. Mũ sắt, khiên, và con cú đều hiện diện trong bức tranh. Theo dân Hy Lạp cổ thì cú là biểu tượng của trí tuệ, nên vì vậy mà nó được gắn với Athena chăng? Đền thờ Parthenon nổi tiếng của Athena làm nền cho tác phẩm. Tác phầm “Minerva bảo vệ Pax khỏi sự đe dọa của Mars”, Rubens, 1629. Pax là nữ thần hoà bình, đang chuẩn bị cho em bé bú. Hermes – sứ giả của các vị thần – cầm đuốc để chỉ đường cho các em nhỏ trốn sang phía của Pax, nơi có dâm thần Pan (ám chỉ sự sinh sôi nảy nở), và các nàng tiên (một đang cổ vũ cho Athena, một đang ôm thau của cải, ám chỉ hòa bình là thịnh vượng). Athena (đội mũ) đang đánh nhau với Mars ở phía bên phải. Khác với Mars thích bạo lực và hay gây sự vô cớ, Athena chiến đấu để bảo vệ hòa bình và công lý. Tác phẩm “Athena thuần hóa con nhân mã”, Sandro Botticelli, 1480. Cái giáo của Athena trong bức tranh nhìn giống cái búa, còn nét mặt của Venus trong tác phẩm “Sự ra đời của Venus”, 1486; thì được copy y chang từ tác phẩm này. Athena còn phát hiện ra kỹ thuật dệt, thậm chí còn truyền nghề cho dân chúng (có một tích rất thú vị liên quan tới việc này, nhưng xin dành cho bài khác). Thành phố Athen được đặt tên theo Athena, lý do vì sao? Xin đợi tới Chủ nhật tuần sau vì tích cũng khá dài. * Bài liên quan: – Bài học Chủ nhật: THẦN VỆ NỮ – Gái không mẹ hay kẻ lăng loàn? – Bài học Chủ nhật: Athena đọ sức Poseidon – Khi biển cả thua cây ô-liu – Bài học thứ Tư: Râu ria quanh thành Troy – trước khi đánh nhau vỡ đầu – Bài học Chủ nhật: Helen – Thảm họa chân dài – Bài học thứ Tư: Gót chân Achilles hay sai lầm của một bà mẹ đoảng – Bài học Chủ nhật: Poseidon – Nổi tiếng vì có vợ đẹp – Bài học thứ Tư: Odysseus giả điên, Achilles giả gái – Bài học Chủ nhật: Mars, Phryne, và vụ cởi truồng trước tòa án – Bài học thứ Tư: Achilles rút lui hay anh hùng (thì luôn) giận nhau vì gái – Bài học Chủ nhật: Iphigenia: Một vụ tế (hụt?) dẫn tới nhiều vụ giết người – Bài học thứ Tư: Achilles ra trận – Khi con quyết đánh nhau thì mẹ phải làm gì? – Bài học Chủ nhật: Artemis – Trinh nữ hay cũng mê gái giống bố? – Bài học thứ Tư: Khi Achilles yêu quá hóa ác – Bài học Chủ nhật: Artemis – Giới tính gì thì cũng gây nhiều đau khổ – Bài học thứ Tư: Vua Priam xin xác con như thế nào? – Bài học Chủ nhật: Apollo – Thần của lắm thứ, kể cả bệnh đau tim Ý kiến - Thảo luận |
