Điểm chung về chính sách của các triều đại phong kiến Tần, Hán, Đường

Trong tiếng Trung Quốc, từ "triều" (朝) nghĩa gốc là "sáng sớm" hoặc "ngày hôm nay". Theo nghĩa chính trị, từ này được dùng để chỉ chế độ của nhà cai trị đương nhiệm.

Sau đây là vài thuật ngữ liên quan đến khái niệm triều đại trong lịch sử Trung Quốc:

• "triều đại" (朝代): thời đại cai trị tương ứng của một "triều".
• "vương triều" (王朝): về mặt chuyên môn, từ này đề cập tới triều đại của một vị vua. Tuy nhiên, nó vẫn thường được áp dụng một cách không chuẩn xác dành cho tất cả triều đại, bao gồm cả các triều đại mà nhà cai trị giữ tước hiệu khác, không phải là vua, chẳng hạn như hoàng đế.[22]
• "hoàng triều" (皇朝): thường được dùng để chỉ một triệu đại có nhà cai trị là hoàng đế.[22]

Sự khởi đầu của chế độ triều đại cai trịSửa đổi

Với vai trò là nhà sáng lập triều đại Trung Quốc chính thống đầu tiên – triều Hạ – Hạ Vũ thường được coi là người mở đường cho các triều đại cai trị ở Trung Quốc.[23][a] Trong chế độ triều đại cai trị ở Trung Quốc, nhà cai trị tối cao trên lý thuyết nắm trong tay quyền lực tuyệt đối và quyền chiếm hữu tư nhân đối với lãnh địa, mặc dù trên thực tế, thực quyền của họ phụ thuộc vào nhiều yếu tố.[24][d] Theo truyền thống, ngai vàng Trung Quốc được thừa kế độc quyền bởi các thành viên nam giới trong gia tộc cai trị, mặc dù không thiếu trường hợp ngoại thích lên nắm thực quyền thay cho quân chủ.[28][e] Quan niệm kế vị trên được gọi là Gia thiên hạ (家天下), trái với quan niệm Công thiên hạ (公天下) của thời tiền Hạ, mà trong đó, sự kế vị không mang tính thế tập.[24][30]

Quá trình chuyển giao triều đạiSửa đổi

Hiện tượng thịnh suy của các triều đại là một đặc điểm nổi bật trong lịch sử Trung Quốc. Một số học giả cố gắng giải thích hiện tượng này bằng cách cho rằng sự thành công hay thất bại của một triều đại phụ thuộc vào đạo đức của những nhà cai trị, trong khi những người khác lại tập Trung Quốc|chế độ quân chủ]] – một phương pháp giải thích được gọi là vòng tuần hoàn triều đại.[31][31][32][33]

Quá trình chuyển giao triều đại trong lịch sử Trung Quốc diễn ra chủ yếu thông qua hai con đường: chinh phục quân sự và soán ngôi.[34] Triều Kim thay thế triều Liêu và triều Nguyên thống nhất Trung Quốc đều thông qua một loạt chiến dịch quân sự thành công. Mặt khác, Tào Ngụy thay thế Đông Hán và triều Lương thay thế Nam Tề là hai trường hợp soán ngôi. Thông thường, kẻ soán ngôi sẽ tìm cách khắc họa động thái sẵn sàng rời bỏ ngai vàng của nhà cai trị triều đại tiềm nhiệm trong một tiến trình gọi là thiện nhượng (禪讓), như một phương tiện hợp pháp hóa quyền cai trị.[35]

Khi xem qua các mốc thời gian lịch sử, người ta dễ ngộ nhận rằng quá trình chuyển giao triều đại xảy ra đột ngột và dữ dội. Đúng hơn, các triều đại mới thường được thành lập từ trước khi lật đổ hoàn toàn một chế độ hiện có.[36] Ví dụ, năm 1644 thường được coi là năm mà triều Thanh kế tục triều Minh nắm giữ Thiên mệnh. Tuy nhiên, triều Thanh chính thức được tuyên bố thành lập vào năm 1636 bởi Thanh Thái Tông khi ông đổi quốc hiệu cũ Hậu Kim mà Thanh Thái Tổ đã đặt vào năm 1616. Trong khi đó, hoàng tộc triều Minh vẫn cai trị Nam Minh cho đến năm 1662.[37][38] Vương quốc Đông Ninh trung thành với triều Minh tại Đài Loan tiếp tục kháng chiến, chống lại triều Thanh cho đến tận năm 1683.[39] Ngoàira, trong giai đoạn chuyển giao Minh–Thanh, còn có nhiều phe phái khác tranh giành quyền kiểm soát Trung Quốc, đáng chú ý nhất là Đại Thuận và Đại Tây, lần lượt do Lý Tự Thành và Trương Hiến Trung thành lập.[40][41][42] Thay đổi gia tộc cai trị là một việc rất phức tạp và tốn nhiều thời gian, triều Thanh đã mất tới gần hai thập kỷ để mở rộng quyền cai trị của họ trên toàn bộ Trung Quốc bản thổ.

Tương tự, đầu giai đoạn chuyển giao Tùy–Đường, nhiều chế độ do các lực lượng nổi dậy thành lập, tranh giành quyền kiểm soát và tính chính thống khi quyền lực triều Tùy đang suy yếu. Các chế độ tự trị tồn tại trong giai đoạn đầy biến động này có thể kể đến Ngụy (của Lý Mật), Tần (của Tiết Cử), Tề (của Cao Đàm Thành), Hứa (của Vũ Văn Hóa Cập), Lương (của Thẩm Pháp Hưng), Lương (của Lương Sư Đô), Hạ (của Đậu Kiến Đức), Trịnh (của Vương Thế Sung), Sở (của Chu Xán), Sở (của Lâm Sĩ Hoằng), Yên (của Cao Khai Đạo) và Tống (của Phụ Công Thạch). Ngay cả khi đã thay thế triều Tùy, triều Đường vẫn phải tốn thêm hàng thập kỷ nữa mới thống nhất được Trung Quốc bản thổ.[43]

Thông thường, tàn dư và con cháu hoàng tộc triều đại tiền nhiệm đều bị thanh trừng hoặc được phong cho các tước vị cao quý theo chế độ Nhị vương Tam khác (二王三恪) – điều sau này đã trở thành một phương tiện để triều đại cai trị đòi quyền kế tục hợp pháp từ triều đại tiềm nhiệm.[44] Ví dụ, Đông Ngụy Hiếu Tĩnh Đế được lập làm "Trung Sơn vương" sau khi thoái vị và nhường ngôi cho Bắc Tề Văn Tuyên Đế.[45] Tương tự, Sài Vịnh, cháu trai của Hậu Chu Thế Tông, được Tống Nhân Tông phong làm "Sùng Nghĩa công" – một tước vị tiếp tục được các hậu duệ hoàng tộc Hậu Chu khác kế thừa.[46]

Theo truyền thống ngành sử học Trung Quốc, mỗi triều đại mới sẽ biên soạn lịch sử triều đại tiền nhiệm, đỉnh cao là bộ Nhị thập tứ sử.[47] Truyền thống này vẫn được duy trì ngay cả khi cuộc Cách mạng Tân Hợi đã thay thế triều Thanh bằng nhà nước Trung Hoa Dân Quốc. Tuy nhiên, nỗ lực soạn thảo một bộ lịch sử triều Thanh của những người Cộng hòa bị gián đoạn bởi Nội chiến Trung Quốc – cuộc nội chiến phân chia Trung Quốc thành hai chính thể: Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa ở đại lục và Trung Hoa Dân Quốc ở Đài Loan.[48]

Sự kết thúc của chế độ triều đại cai trịSửa đổi

Chế độ triều đại cai trị ở Trung Quốc chấm dứt vào năm 1912, khi nhà nước Trung Hoa Dân Quốc thay thế triều Thanh sau thành công của cuộc Cách mạng Tân Hợi.[49][50] Mặc dù đã có những nỗ lực khôi phục triều đại cai trị ở Trung Quốc sau cuộc Cách mạng Tân Hợi, nhưng chúng đều không thành công trong việc củng cố quyền cai trị và giành được tính chính thống.

Trong cuộc Cách mạng Tân Hợi, cũng đã có nhiều đề xuất ủng hộ việc thay thế triều Thanh do người Mãn lãnh đạo bằng một triều đại mới của người Hán. Khổng Lệnh Di (孔令貽), hậu duệ đời thứ 76 của Khổng Tử và là người đang nắm giữ tước hiệu Diện Thánh công, được Lương Khải Siêu xác định là người kế thừa ngai vàng tiềm năng.[51] Trong khi đó, giới thân sĩ ở An Huy và Hà Bắc lại ủng hộ phục hưng triều Minh với hoàng đế là Chu Dục Huân (朱煜勳), một Diên Ân hầu.[52] Cả hai đề xuất trên rốt cuộc đều bị từ chối.

Đế quốc Trung Hoa (1915–1916) do Viên Thế Khải thành lập sớm châm ngòi cho cuộc Chiến tranh hộ quốc và bị xóa sổ sau 101 ngày.[53] Đinh Tỵ phục tích (1917) là một nỗ lực phục hưng triều Thanh không thành công, khi chỉ kéo dài đúng 11 ngày.[54] Tương tự, Mãn Châu Quốc, một nhà nước bù nhìn do Đế quốc Nhật Bản dựng lên trong Thế chiến thứ hai, với sự công nhận ngoại giao hạn chế, không được coi như một chế độ chính thống.[55] Các nhà sử học thường coi sự kiện Hoàng đế Phổ Nghi thoái vị vào ngày 12 tháng 2 năm 1912 là dấu chấm hết cho chế độ triều đại cai trị ở Trung Quốc sau gần bốn thiên niên kỷ tồn tại.[49]

Tính chính thốngSửa đổi

Suốt chiều dài lịch sử, Trung Quốc đã bị chia cắt chính trị trong nhiều giai đoạn, với các miền đất khác nhau được cai trị bởi các triều đại khác nhau. Mỗi triều đại hoạt động hiệu quả như một nhà nước riêng biệt với thể chế chính trị và triều đình riêng. Những giai đoạn chia cắt chính trị đáng chú ý nhất là Tam Quốc, Ngũ Hồ thập lục quốc, Nam–Bắc triều, và Ngũ đại Thập quốc.

Mối quan hệ giữa các triều đại Trung Quốc trong những giai đoạn chia cắt, thường xoay quanh tính chính thống, vốn khởi nguồn từ học thuyết Thiên mệnh.[56] Triều đại do người Hán cai trị sẽ tuyên bố các triều đại đối địch do các dân tộc khác thành lập là phi chính thống theo khái niệm Hoa Di chi biện. Mặc khác, nhiều triều đại phi Hán đã tự nhận mình là triều đại chính thống, khắc họa bản thân trong vai trò là chính thể thực sự thừa kế tinh hoa văn hóa và lịch sử Trung Quốc. Theo truyền thống, chỉ những chế độ được coi là "chính thống" (正統) hoặc "chính danh" mới được gọi là "triều" (朝), còn những chế độ "phi chính thống" hoặc "không chính danh" được gọi là "quốc" (國), ngay cả khi chúng mang bản chất của một triều đại.[57] Với một số triều đại, tính chính thống vẫn còn đang là vấn đề gây tranh cãi trong giới học thuật hiện đại.

Những tranh chấp về tính chính thống giữa các triều đại như trên đã tồn tại trong các giai đoạn sau:

• Tam Quốc[58]
  • Tào Ngụy, Thục Hán và Đông Ngô đều tự tuyên bố mình là triều đại chính thống, đồng thời lên án tuyên bố của hai chế độ còn lại.
  • Vì Hán Hiến Đế thoái vị để ủng hộ Tào Ngụy Văn Đế nên Tào Ngụy trực tiếp kế tục Đông Hán trong dòng thời gian lịch sử Trung Quốc.
  • Tây Tấn công nhận Tào Ngụy là triều đại chính thống trong giai đoạn Tam Quốc và tuyên bố kế tục triều đại này.
  • Triều Đường coi Tào Nguỵ là triều đại chính thống, trong khi học giả Nam Tống Chu Hi lại đề xuất nên coi Thục Hán mới là triều đại chính thống.[59][60]

• Đông Tấn và Ngũ Hồ thập lục quốc[61]
  • Đông Tấn tự xem mình là triều đại chính thống.
  • Một số nước trong nhóm Ngũ Hồ thập lục quốc như Hán Triệu, Hậu Triệu và Tiền Tần cũng tự tuyên bố mình là triều đại chính thống.

• Nam–Bắc triều[62]
  • Tất cả triều đại trong giai đoạn này đều coi mình là đại diện chính thống của Trung Quốc; Các triều đại phương bắc gọi các đối thủ phía nam của họ là "Đảo di" (島夷) trong khi ngược lại, các triều đại phương nam lại gọi các đối thủ phía bắc của họ là "Tác lỗ" (索虜).[63][64]

• Ngũ đại Thập quốc[65]
  • Trực tiếp kế tục triều Đường, Hậu Lương tự coi mình là triều đại chính thống.[65]
  • Hậu Đường tự coi mình là triều Đường tái sinh và bác bỏ tính chính thống của Hậu Lương.[65]
  • Hậu Tấn công nhận Hậu Đường là triều đại chính thống.[65]
  • Nam Đường, trong một khoảng thời gian, được coi là triều đại chính thống của giai đoạn Ngũ đại Thập quốc.[65]
  • Sử học hiện đại nói chung coi các triều đại thuộc nhóm Ngũ đại, trái với Thập quốc, là triều đại chính thống.[65][66]
• Triều Liêu, triều Tống và triều Kim[67]
  • Sau khi chinh phục Hậu Tấn, triều Liêu tuyên bố tính chính thống kế tục từ Hậu Tấn.[68]
  • Cả Nam Tống lẫn Bắc Tống đều tự coi mình là triều đại Trung Quốc chính thống.
  • Triều Kim thách thức tuyên bố chính thống của triều Tống.
  • Triều Nguyên kế tục công nhận cả ba triều đại, kể cả Tây Liêu, đều là các triều đại chính thống, họ biên soạn ba bộ sử: Liêu sử, Tống sử và Kim sử.[69][70][71]
• Triều Minh và Bắc Nguyên[72]
  • Triều Minh công nhận triều Nguyên tiền nhiệm là một triều đại chính thống, nhưng cũng khẳng định rằng họ không tiếp nhận Thiên mệnh từ triều Nguyên, và do đó Bắc Nguyên không phải là triều đại chính thống.
  • Các nhà cai trị Bắc Nguyên vẫn duy trì quốc hiệu là "Đại Nguyên" và tiếp tục dùng tên tước hiệu Trung Quốc cho tới năm 1388 hoặc 1402. Các tước hiệu Trung quốc được khôi phục nhiều lần trong một khoảng thời gian ngắn.
  • Nhà sử học Mông Cổ Rashipunsug biện luận rằng Bắc Nguyên là triều đại kế thừa tính chính thống từ triều Nguyên. Sau này, triều Thanh đánh bại và sáp nhập Bắc Nguyên, tiếp tục kế thừa tính chính thống đó. Do vậy, triều Minh mới là triều đại phi chính thống.[73]
• Triều Thanh và Nam Minh[74]
  • Triều Thanh công nhận triều Minh tiền nhiệm là triều đại chính thống, nhưng khẳng định rằng họ đã giành lấy thiên mệnh từ triều Minh, do đó bác bỏ tính chính thống của Nam Minh.
  • Nam Minh vẫn tiếp tục tuyên bố mình là triều đại chính thống cho tới khi bị triều Thanh tiêu diệt.
  • Vương quốc Đông Ninh trung thành với triều Minh tố cáo triều Thanh là phi chính thống.
  • Triều Tiên ở Hàn Quốc và nhà Hậu Lê ở Việt Nam từng có lúc coi Nam Minh, thay vì triều Thanh, là triều đại chính thống.[75][76]
  • Mạc phủ Tokugawa Nhật Bản không công nhận tính chính thống của triều Thanh, thay vào đó tự nhận mình là đại diện chính thống của Hoa (華), tức Trung Hoa. Câu chuyện này đóng vai trò nền tảng trong các văn bản tiếng Nhật như Chūchō Jijitsu và Kai Hentai.[77][78][79]

Trong khi các giai đoạn chia cắt thường dẫn đến nhiều cuộc tranh luận sôi nổi giữa các quan chức và nhà sử học về việc những triều đại nào có thể và nên được coi là chính thống, chính khách Bắc Tống Âu Dương Tu lại cho rằng tính chính thống triều đại tồn tại ở một trạng thái lấp lửng trong các giai đoạn chia cắt, và chỉ được khôi phục sau khi có sự thống nhất chính trị.[80] Từ góc độ này, triều Tống sở hữu tính chính thống nhờ đặt dấu chấm hết cho giai đoạn Ngũ đại Thập quốc, mặc dù không được kế thừa tính chính thống từ Hậu Chu. Tương tự, Âu Dương Tu coi ý niệm về tính chính thống đã rơi vào quên lãng trong các giai đoạn Tam Quốc, Ngũ Hồ thập lục quốc và Nam–Bắc triều.[80]

Vì hầu hết các nguồn sử liệu Trung Quốc đề cao ý tưởng về sự kế tục triều đại đơn tuyến, nên chỉ có duy nhất một triều đại được coi là chính thống tại một thời điểm bất kỳ.[66] Hầu hết nguồn hiện đại sắp xếp các triều đại chính thống kế tục nhau như sau:[66]

Triều Hạ → Triều Thương → Tây Chu → Đông Chu → Triều Tần → Tây Hán → Đông Hán → Tào Ngụy → Tây Tấn → Đông Tấn → Lưu Tống → Nam Tề → Triều Lương → Triều Trần → Triều Tùy → Triều Đường → Hậu Lương → Hậu Đường → Hậu Tấn → Hậu Hán → Hậu Chu → Bắc Tống → Nam Tống → Triều Nguyên → Triều Minh → Triều Thanh

Những tranh chấp về tính chính thống kể trên tương tự như những tuyên bố ganh đua hiện đại về tính chính thống của Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa có thủ đô tại Bắc Kinh và Trung Hoa Dân Quốc có thủ đô tại Đài Bắc. Cả hai chế độ đều chính thức tuân thủ chính sách Một Trung Quốc và tự tuyên bố là đại diện chính thống duy nhất của toàn bộ Trung Quốc.[81]

Hán Quang Vũ Đế (trên) và Hán Chiêu Liệt Đế (dưới) đều là thành viên của cùng một gia tộc nhưng lại được xem là hai nhà sáng lập của hai triều đại riêng biệt.

Có một vài triều đại được cai trị bởi các gia tộc có mối quan hệ phụ hệ, nhưng do nhiều lý do khác nhau, chúng được phân làm các triều đại riêng và được gán tên tiền tố khác biệt nhằm phục vụ mục đích lịch sử. Mặc cho các triều đại có chung nguồn gốc nhà cai trị thì những khác biệt về quốc hiệu và những thay đổi cơ bản trong hoạt động cai trị đã tạo ra yêu cầu cần phải phân biệt rõ tên triều đại.

Ngoài ra, cũng có nhiều triều đại tự tuyên bố mình là hậu duệ của triều đại trước đó như một động thái chính trị có tính toán, nhằm đạt được hoặc nâng cao tính chính thống, ngay cả khi những tuyên bố đó là vô căn cứ.

Mối quan hệ phụ hệ giữa nhà cai trị của các triều đại Trung Quốc sau đây thường được các nhà sử học ghi nhận:

• Tây Chu và Đông Chu[10][82]
  • Tây Chu và Đông Chu thường được gọi chung là triều Chu.
  • Nhà sáng lập Đông Chu, Chu Bình vương, là con trai của nhà cai trị Tây Chu cuối cùng, Chu U vương.
• Tây Hán, Đông Hán, Thục Hán và Lưu Tống
  • Tây Hán và Đông Hán được gọi chung là triều Hán.[83]
  • Hoàng đế Đông Hán đầu tiên, Hán Quang Vũ Đế, là hậu duệ đời thứ chín của nhà sáng lập Tây Hán, Hán Cao Tổ; hậu duệ đời thứ bảy của hoàng đế Tây Hán thứ sáu, Hán Cảnh Đế.
  • Nhà sáng lập Thục Hán, Hán Chiêu Liệt Đế cũng là hậu duệ của Hán Cảnh Đế.
  • Tống thư tuyên bố rằng nhà cai trị Lưu Tống đầu tiên, Lưu Tống Vũ Đế, là một hậu duệ dòng nam của em trai Hán Cao Tổ, Sở Nguyên vương.
• Đông Tấn và Tây Tấn
  • Đông Tấn và Tây Tấn được gọi chung là triều Tấn.[84]
  • Nhà sáng lập Đông Tấn, Tấn Nguyên Đế, là chắt của người đặt nền móng cho nhà Tây Tấn, Tư Mã Ý; cháu trai của Lang Nha vương và con của Lang Nha Cung vương.
• Hán Triệu và Hồ Hạ
  • Nhà sáng lập Hán Triệu, Hán Quang Văn Đế và nhà sáng lập Hồ Hạ, Hạ Vũ Liệt Đế, lần lượt là hậu duệ của Khương Cừ và Khứ Ti; theo Bắc sử, Khương Cừ và Khứ Ti là hai anh em.
• Tiền Yên, Hậu Yên và Nam Yên
  • Nhà sáng lập Hậu Yên, Yên Vũ Thành Đế, là con trai của nhà sáng lập Tiền Yên, Yên Văn Minh Đế.
  • Quân chủ đầu tiên của Nam Yên, Yên Hiến Vũ Đế, cũng là con trai của Yên Văn Minh Đế.
• Tây Lương và triều Đường
  • Nhà sáng lập triều Đường, Đường Cao Tổ, là hậu duệ đời thứ bảy của nhà sáng lập Tây Lương, Tây Lương Vũ Chiêu vương.
• Bắc Ngụy, Tây Ngụy và Đông Ngụy
  • Nhà cai trị Đông Ngụy duy nhất, Đông Ngụy Hiếu Tĩnh Đế, là chắt của hoàng đế Bắc Ngụy thứ 7, Bắc Ngụy Hiếu Văn Đế.
  • Nhà sáng lập Tây Ngụy, Tây Ngụy Văn Đế, là cháu trai của Bắc Ngụy Hiếu Văn Đế.
• Nam Tề và triều Lương
  • Nhà sáng lập triều Lương, Lương Vũ Đế, là con trai của Tiêu Thuận Chi, anh em họ xa với nhà sáng lập Nam Tề, Nam Tề Cao Đế.
• Hậu Hán và Bắc Hán
  • Nhà cai trị Bắc Hán đầu tiên, Bắc Hán Thế Tổ, là em trai của nhà sáng lập Hậu Hán, Hậu Hán Cao Tổ.
• Triều Liêu và Tây Liêu
  • Nhà sáng lập Tây Liêu, Liêu Đức Tông, là hậu duệ đời thứ tám của hoàng đế triều Liêu đầu tiên, Liêu Thái Tổ.
• Nam Tống và Bắc Tống
  • Nam Tống và Bắc Tống gọi chung là triều Tống.[85]
  • Nhà cai trị Nam Tống đầu tiên, Tống Cao Tông, là con trai hoàng đế Bắc Tống thứ tám, Tống Huy Tông; em trai của hoàng đế Bắc Tống cuối cùng, Tống Khâm Tông.
• Triều Nguyên và Bắc Nguyên
  • Nguyên Huệ Tông vừa là hoàng đế triều Nguyên cuối cùng vừa là nhà cai trị Bắc Nguyên đầu tiên.
• Triều Minh và Nam Minh
  • Nhà sáng lập Nam Minh, Hoằng Quang Đế, là cháu của hoàng đế triều Minh thứ 14, Vạn Lịch Đế.
• Hậu Kim và triều Thanh
  • Thanh Thái Tông vừa là đại hãn Hậu Kim cuối cùng vừa là hoàng đế triều Thanh đầu tiên.

Triều đại Trung NguyênSửa đổi

Trung Nguyên là một khu vựng rộng lớn ở hạ lưu sông Hoàng Hà, nơi hình thành nên cái nôi của nền văn minh Trung Quốc. "Triều đại Trung Nguyên" (中原王朝) đề cập tới các triều đại Trung Quốc có kinh đô nằm trong khu vực Trung Nguyên.[86] Thuật ngữ này đề cập tới cả các triều đại do dân tộc Hán lẫn các dân tộc phi Hán thành lập.[86]

Triều đại thống nhấtSửa đổi

Triều đại thống nhất đề cập tới các triều đại Trung Quốc, bất kể nguồn gốc gia tộc cai trị, đã thống nhất Trung Quốc bản thổ thành công. "Trung Quốc bản thổ" là một khu vực thường được coi như vùng đất trung tâm truyền thống của người Hán, không tương đương với khái niệm "Trung Quốc". Hoàng triều nào thống nhất thành công Trung Quốc bản thổ thì sẽ được công nhận là một "Đế quốc Trung Quốc" hoặc "Trung Hoa đế quốc" (中華帝國).[87][88]

Khái niệm "đại nhất thống" (大一統) được nhắc đến lần đầu trong một văn bản Trung Quốc cổ có tên Công dương truyện, được cho là của học giả nước Tề Công Dương Cao.[89][90][91] Những nhân vật nổi tiếng khác như Khổng Tử và Mạnh Tử cũng từng đề cập đến khái niệm này trong các tác phẩm riêng của họ.[92][93]

Các nhà sử học thường công nhận các triều đại sau đây đã thống nhất được Trung Quốc bản thổ: triều Tần, triều Tây Hán, triều Tân, triều Đông Hán, triều Tây Tấn, triều Tùy, triều Đường, triều Võ Chu, triều Bắc Tống, triều Nguyên, triều Minh, và triều Thanh.[94][95] Vị thế của Bắc Tống với tư cách một triều đại thống nhất vẫn đang là vấn đề gây tranh cãi khi một phần Yên Vân thập lục châu nằm dưới sự quản lý của triều Liêu đương thời, trong khi Tây Hạ kiểm soát một phần Hà Sáo; theo phân tích trên, rõ ràng, Bắc Tống chưa thực sự là một triều đại thống nhất toàn bộ Trung Quốc bản thổ.[94][96]

Triều đại chinh phụcSửa đổi

"Triều đại chinh phục" (征服王朝) đề cập tới các triều đại Trung Quốc được thành lập bởi các gia tộc phi Hán cai trị một phần hoặc toàn bộ Trung Quốc bản thổ.[97] Thuật ngữ này do nhà sử học kiêm Hán học Karl Agust Wittfogel đặt ra, và vẫn là một nguồn gây tranh cãi giữa các học giả, khi có người cho rằng lịch sử Trung Quốc nên được phân tích và hiểu rõ theo quan điểm đa sắc tộc và đa văn hóa.[98] Bắc Ngụy và triều Thanh, lần lượt được thành lập bởi người Tiên Ti và người Mãn Châu, là hai triều đại chinh phục điển hình.[97]

Tên chính thứcSửa đổi

Theo thông lệ, khi mới thành lập triều đại, quân chủ Trung Quốc sẽ đặt cho đất nước của mình một cái tên chính thức, gọi là quốc hiệu (國號).[99][100] Suốt thời kỳ cai trị của một triều đại, quốc hiệu sẽ là tên gọi chính thức của đất nước, được dùng trong nội bộ và trong công việc ngoại giao.

Quốc hiệu thường được chọn theo những cách sau:

• Tên của bộ lạc cai trị trong liên quân bộ lạc.[101][102]
  • ví dụ: Quốc hiệu Hạ bắt nguồn từ giai cấp cai trị, tức quân bộ lạc Hạ.[101]
• Tước hiệu quý tộc mà nhà sáng lập nắm giữ trước khi thành lập triều đại.[101][102]
  • ví dụ: Trần Vũ Đế chọn quốc hiệu là "Thánh" lấy từ tước hiệu "Trần vương".[103]
• Tên của một nhà nước từng tồn tại, có cùng vị trí địa lý với triều đại mới.[102][104]
  • ví dụ: Tiền Yên có quốc hiệu là "Hào", dựa theo tên nước hào thời Chu.[104]
• Tên của triều đại trước mà triều đại mới tuyên bố là hậu vệ hoặc là triều đại kế tục, ngay cả khi mối liên kết gia tộc không rõ ràng.[102]
  • ví dụ: Hậu Chu Thái Tổ đặt quốc hiệu là "Ngu" khi tổ tiên của mình là người thuộc hoàng tộc triều Ngu.[105]
• Một từ ngữ mang ý nghĩa tốt lành hoặc quan trọng.[101][102]
  • ví dụ: quốc hiệu chính thức của triều Nguyên là "Đại Nguyên", có nguồn gốc từ một mệnh đề trong Kinh Dịch, "đại tai can nguyên" (大哉乾元).[106]

Có những trường hợp mà quốc hiệu bị thay đổi giữa thời gian cai trị của một triều đại. Ví dụ, Nam Hán ban đầu có quốc hiệu là "Việt", về sau lại đổi thành "Hán".[107]

Quốc hiệu của một vài triều đại còn có thêm chữ "đại" (大). Trong Dũng tràng tiểu phẩm của nhà sử học thời Minh Chu Quốc Trinh, người ta cho rằng triều đại đầu tiên đưa từ "đại" vào quốc hiệu là triều Nguyên.[108][109] Tuy nhiên, theo một số nguồn như Liêu sử hay Kim sử do nhà sử học thời Nguyên Thoát Thoát biên soạn, một vài triều đại trước đó – như triều Liêu và triều Kim – cũng đã sử dụng quốc hiệu có chữ "đại".[110][111] Kể cả khi quốc hiệu mà một triều đại Trung Quốc sử dụng không có chữ "đại", quan chức và thần dân ở những quốc gia triều cống vẫn gọi kèm thêm chữ "đại", như một cách để thể hiện sự tôn trọng.[109] Ví dụ, Nhật Bản thư kỷ (大唐) gọi Trung Quốc thời Đường là "Đại Đường", mặc dù quốc hiệu chính thức mà triều Đường sử dụng chỉ đơn giản là "Đường".

Trong khi tất cả triều đại Trung Quốc đều tìm cách liên kết đất nước của họ với từ "Trung Quốc" (中國), không có bất cứ chế độ nào chính thức sử dụng từ này làm quốc hiệu.[112][113] Triều Thanh từng xác định rõ ràng tên đất nước mà họ đang cai trị là "Trung Quốc" trong nhiều hiệp ước quốc tể kể từ Điều ước Ni Bố Sở năm 1689, nhưng vẫn giữ quốc hiệu là "Đại Thanh".[114][115]

Việc chọn quốc hiệu, cũng như tầm quan trọng của nó, được truyền bá rộng rãi khắp Vùng văn hóa Đông Á. Đáng chú ý, các nhà cai trị tại Việt Nam và Triều Tiên cũng xưng quốc hiệu riêng cho đất nước của họ.

Tên tiền tốSửa đổi

Trong ngành sử học Trung Quốc, các nhà sử học thường không gọi trực tiếp tên triều đại bằng quốc hiệu của chúng. Thay vào đó, tên triều đại mang tính lịch sử, thường có gốc gác từ quốc hiệu, mới được sử dụng thường xuyên. Ví dụ, triều Tùy có quốc hiệu là Tùy trong khi triều Kim có quốc hiệu là "Đại Kim".

Khi có nhiều hơn một chế độ có cùng quốc hiệu, các nhà sử học sử dụng tên tiền tố để phân biệt.[7][36][116] Các loại tiền tố thường được sử dụng bao gồm:

• Phương hướng địa lý
  • "Bắc" (北): ví dụ: Bắc Tề, Bắc Nguyên
  • "Nam" (南): ví dụ: Nam Yên, Nam Đường
  • "Đông" (東): ví dụ: Đông Tấn, Đông Ngụy
  • "Tây" (西): ví dụ: Tây Lương, Tây Liêu
• Sự nối tiếp
  • "Tiền" (前): ví dụ: Tiền Tần, Tiền Thục
  • "Hậu" (後): ví dụ: Hậu Triệu, Hậu Hán
• Tên dòng họ cai trị
  • ví dụ: Võ Chu, Mã Sở

• Khác
  • ví dụ: Thục Hán (tiền tố "Thục" ám chỉ một vị trí địa lý tại Tứ Xuyên), Hồ Hạ (tiền tố "Hồ", mang nghĩa là "rợ", ý chỉ gốc gác Hung Nô của nhà sáng lập triều đại).

Một triều đại có thể được gọi với nhiều hơn một tên tiền tố có mức độ phổ biến khác nhau. Ví dụ, Tây Hán thỉnh thoảng được gọi là "Tiền Hán", và Dương Ngô thỉnh thoảng được gọi là "Nam Ngô".[117][118]

Các học giả thường xây dựng một đường phân chia lịch sử dành cho những triều đại mà quyền lực cai trị bị gián đoạn. Ví dụ, triều Tống được phân thành Bắc Tống và Nam Tống, với Sự kiện Tĩnh Khang là ranh giới; "triều Tống" nguyên thủy do Tống Thái Tổ thành lập, phân biệt với "triều Tống" tái sinh thời Tống Cao Tông.[119] Trong những trường hợp tương tự, tức là triều đại đã sụp đổ chỉ được tái thành lập, thì cần phải có sự phân biệt tên gọi giữa triều đại nguyên thủy và triều đại tái thành lập để phục vụ mục đích sử học. Có hai trường hợp ngoại lệ là Tây Tần và triều Đường, lần lượt bị gián đoạn bởi Hậu Tần và Võ Chu.[120][121]

Trong khi những triều đại Trung Quốc chính thống đầu tiên chỉ được thành lập dọc theo sông Hoàng Hà và sông Dương Tử, nhiều triều đại kế tiếp đã tích cực tiến hành bành trướng lãnh thổ.[122][123][124][125][126][127][128][129][130][131][132][133][134]

Ở nhiều thời điểm khác nhau, các triều đại Trung Quốc kiểm soát Trung Quốc bản thổ (bao gồm Hải Nam, Ma Cao và Hồng Kông),[122][123][124] Đài Loan,[125] Mãn Châu (cả Nội Mãn lẫn Ngoại Mãn),[126][127] Sakhalin,[128][129] Mông Cổ (cả Nội Mông lẫn Ngoại Mông),[127][130] Việt Nam,[131][135] Tây Tạng,[126][127] Tân Cương,[132] các vùng đất thuộc Trung Á,[127][128] Bán đảo Triều Tiên,[133] Afghanistan[134][136] và Siberia.[127]

Triều đại Trung Quốc có diện tích lãnh thổ lớn nhất là triều Nguyên hoặc triều Thanh, tùy theo nguồn tư liệu lịch sử.[11][12][13][14][15][c] Sự thiếu minh bạch này chủ yếu là do đường biên giới phía bắc không rõ ràng của triều Nguyên: một số nguồn mô tả nó nằm ngay phía bắc bờ bắc hồ Baikal, số khác lại cho là nó phải kéo dài tới tận bờ biển Bắc Băng Dương.[137][138][139] Ngược lại, biên giới triều Thanh đã được phân định và củng cố thông qua một loạt hiệp ước quốc tế, và do đó được xác định một cách rõ ràng hơn hẳn.

Ngoài việc kiểm soát trực tiếp phần lãnh thổ Trung Quốc, các triều đại Trung Quốc khác nhau còn duy trì quyền bá chủ đối với các quốc gia hay bộ lạc khác, thông qua một hệ thống triều cống.[140] Hệ thống triều cống Trung Quốc tồn tại từ thời Tây Hán cho tới tận thế kỷ 19, khi Chủ nghĩa Trung Quốc trung tâm sụp đổ.[141][142]

Các yêu sách lãnh thổ hiện tại mà cả Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa và Trung Hoa Dân Quốc tuyên bố, đều dựa trên những phần lãnh thổ nằm dưới quyền kiểm soát của triều Thanh ngay trước thời điểm sụp đổ.[15][143][144][145][146]

Danh sách này chỉ bao gồm các triều đại Trung Quốc chính thường được tìm thấy trong các dòng thời gian lịch sử Trung Quốc đơn giản hóa. Nó không toàn diện và không đại diện cho lịch sử Trung Quốc nói chung.

Nhãn màu

Triều đại có vai trò tương đối quan trọng

Giai đoạn trọng đại

Triều đại trong giai đoạn "Tam quốc"

Triều đại trong giai đoạn "Thập lục quốc"

Triều đại "Bắc triều" trong giai đoạn "Nam–Bắc triều"

Triều đại "Nam triều" trong giai đoạn "Nam–Bắc triều

Triều đại "Ngũ đại" trong giai đoạn "Ngũ đại Thập quốc"

Triều đại "Thập quốc" trong giai đoạn "Ngũ đại Thập quốc"

Tiêu chí loại trừ
Danh sách này chỉ bao gồm những triều đại Trung Quốc chính thường được đề cập trong các dòng thời gian lịch sử Trung Quốc đơn giản hóa. Vài triều đại tồn tại trong hoặc chồng lấn với phạm vi địa lý lịch sử Trung Quốc sẽ không được chọn lựa. Chúng bao gồm:[209]

• Các triều đại chư hầu tồn tại dưới chế độ phong kiến: ví dụ: Đặng, Hoắc, Sở, Nghĩa Cừ
• Các triều tại dạng cơ mi và thổ ty: ví dụ: Bá Châu thổ ty, Thủy Đông thổ ty, Vĩnh Ninh thổ ty, Tán Lạp thổ ty
• Triều đại địa phương hóa: ví dụ: Nam Việt, Thổ Dục Hồn, Vương quốc Đại Lý, Vương quốc Đông Ninh
• Các triều đại chỉ tồn tại trong thời gian quá ngắn: ví dụ: Trạch Ngụy, Hậu Liêu, Trần Hán, Đại Thuận
• Các triều đại cai trị vùng lãnh thổ mà trong lịch sử hoặc hiện tại có liên quan tới "Trung Quốc": ví dụ: Nhu Nhiên, Thổ Phồn, Bột Hải, Kara-Khanid

Các triều đại thuộc các dạng sau đây cũng bị loại khỏi danh sách:

• Các triều đại bên ngoài "Trung Quốc" với toàn bộ hoặc một phần tổ tiên Trung Quốc: ví dụ: Nhà Tiền Lý Việt Nam, Vương triều Thonburi Thái Lan[210][211][212][213]
• Các triều đại bên ngoài "Trung Quốc" cai trị các quốc gia triều cống cho Trung Quốc: ví dụ: Nhà Đinh Việt Nam, Nhà Shō I đệ nhất đảo Lưu Cầu[214][215]
• Các triều đại bên ngoài "Trung Quốc" tự xưng là "Trung Hoa" (中華), hoặc "Tiểu Trung Hoa" (小 中華): ví dụ: Nhà Triều Tiên Hàn Quốc, Nhà Nguyễn Việt Nam[216][217][218][219]
• Các triều đại bên ngoài Trung Quốc cai trị các quốc gia Hán hóa: ví dụ: Bách Tế Triều Tiên, Nhà Hậu Lê Việt Nam[220][221]

Niên biểu các giai đoạn chínhSửa đổi

Hạ–Thương–T. Chu

Xuân Thu

Chiến Quốc

Tần–Hán

Lục triều

Tùy–Đường

Liêu–Tống–T. Hạ–Kim–Nguyên

Minh–Thanh

Quốc–Cộng

Niên biểu các chế độSửa đổi

• Lịch sử Trung Quốc
• Chế độ quân chủ Trung Quốc
• Chủ nghĩa đế quốc Trung Hoa
• Thiên mệnh
• Vòng tuần hoàn triều đại
• Cách mạng Tân Hợi

1. ^ a b Trong khi triều Hạ thường được coi là triều đại Trung Quốc chính thống đầu tiên, nhiều nguồn lịch sử như đã đề cập tới hai triều đại khác tồn tại trước triều Hạ là triều Đường (唐) và triều Ngu (虞).[1][2][3][4] Triều Đường đôi khi gọi là "Cổ Đường" để phân biệt với triều Đường của gia tộc họ Lý sau này.[5] Nếu lịch sử của hai triều đại kể trên được chứng thực thì Hạ Vũ không phải là người mở đường cho chế độ triều đại cai trị ở Trung Quốc.
2. ^ Mọi nỗ lực khôi phục chế độ triều đại cai trị ở Trung Quốc sau cuộc Cách mạng Tân Hợi đầu thất bại. Do vậy, sự kiện Phổ Nghi thoái vị vào năm 1912 thường được coi là dấu chấm hết cho Chế độ quân chủ Trung Quốc.
3. ^ a b Theo tiêu chuẩn sử học hiện đại, "triều Nguyên" trong bài viết này chỉ đề cập đến quốc gia có trụ sở tại Trung Quốc. Tuy nhiên, quốc hiệu Trung Quốc "Đại Nguyên" (大元) do Hốt Tất Liệt đặt, mang hàm ý áp dụng cho toàn bộ Đế quốc Mông Cổ.[16][17][18] Mặc dù vậy, "triều Nguyên" hiếm khi được các học giả hiện đại sử dụng theo nghĩa rộng như định nghĩa do tính chất phân liệt của Đế quốc Mông Cổ.
4. ^ Năm 1906, triều Thanh tiến hành một loại cải cách dưới sự bảo trợ của Từ Hi Thái hậu để chuyển Trung Quốc sang chế độ quân chủ lập hiến. Ngày 27 tháng 8 năm 1908, Khâm định hiến pháp đại chương được ban hành và đóng vai trò như một bản hiến pháp đầy đủ, sẽ có hiệu lực sau 10 năm.[25] Ngày 3 tháng 11 năm 1911, như một động thái phản ứng trước cuộc Cách mạng Tân Hợi đang diễn ra, triều Thanh ban hành Thập cửu tín điều hạn chế quyền lực của hoàng đế triều Thanh, đánh dấu sự chuyển đổi chính thức sang chế độ quân chủ lập hiến.[26][27] Tuy nhiên, triều Thanh vẫn bị lật đổ vào ngày 12 tháng 2 năm 1912.
5. ^ Một quyền thần, thường là nam giới, có thể ép quân chủ phải thoái vị để ủng hộ mình, dẫn đến sự thay đổi triều đại cai trị. Chẳng hạn, Vương Mãng, hoàng đế triều Tân, là cháu của Nguyên hậu, vợ của nhà cai trị Đông Hán, Hán Nguyên Đế.[29]
6. ^ Tên triều đại tiếng Trung và tiếng Việt đều là danh pháp lịch sử. Không nên nhầm lẫn với quốc hiệu do mỗi triều đại tự chọn cho mình. Một triều đại có thể được gọi với nhiều tên gọi lịch sử khác nhau.
7. ^ Hán tự viết dưới dạng phồn thể. Một vài Hán tự viết dưới dạng giản thể hiện được sử dụng tại Trung Quốc đại lục. Ví dụ, Tây Hán viết dưới dạng phồn thể là "東漢", viết dưới dạng giản thể là "东汉".

Chú thíchSửa đổi

1. ^ Nadeau, Randall (2012). The Wiley-Blackwell Companion to Chinese Religions. tr.31. ISBN9781444361971.
2. ^ Yeo, Khiok-Khng (2008). Musing with Confucius and Paul: Toward a Chinese Christian Theology. tr.24. ISBN9780227903308.
3. ^ Chao, Yuan-ling (2009). Medicine and Society in Late Imperial China: A Study of Physicians in Suzhou, 1600–1850. tr.73. ISBN9781433103810.
4. ^ Wang, Shumin (2002). “夏、商、周之前还有个虞朝”. Hebei Academic Journal. 22 (1): 146–147. Truy cập ngày 20 tháng 8 năm 2020.
5. ^ “古唐朝存在没？它是比虞朝夏朝更早的一个神秘王朝？”. Bản gốc lưu trữ ngày 27 tháng 5 năm 2021. Truy cập ngày 21 tháng 8 năm 2020.
6. ^ Skutsch, Carl (2013). Encyclopedia of the World's Minorities. tr.287. ISBN9781135193881.
7. ^ a b Keay, John (2010). China: A History. ISBN9780007372089.
8. ^ Wang, Yeyang; Zhao, Qingyun (2016). 当代中国近代史理论研究. ISBN9787516188231.
9. ^ Twitchett, Denis; Fairbank, John; Mote, Frederick (1978). The Cambridge History of China. tr.394–395. ISBN9780521243339.
10. ^ a b Sadow, Lauren; Peeters, Bert; Mullan, Kerry (2019). Studies in Ethnopragmatics, Cultural Semantics, and Intercultural Communication: Minimal English (and Beyond). tr.100. ISBN9789813299795.
11. ^ a b Bauch, Martin; Schenk, Gerrit (2019). The Crisis of the 14th Century: Teleconnections between Environmental and Societal Change?. tr.153. ISBN9783110660784.
12. ^ a b Ruan, Jiening; Zhang, Jie; Leung, Cynthia (2015). Chinese Language Education in the United States. tr.9. ISBN9783319213088.
13. ^ a b Wei, Chao-hsin (1988). The General Themes of the Ocean Culture World. tr.17.
14. ^ a b Adler, Philip; Pouwels, Randall (2011). World Civilizations: Volume I: To 1700. tr.373. ISBN9781133171065.
15. ^ a b c Rowe, William (2010). China's Last Empire: The Great Qing. tr.1. ISBN9780674054554.
16. ^ Robinson, David (2019). In the Shadow of the Mongol Empire: Ming China and Eurasia. tr.50. ISBN9781108482448.
17. ^ Robinson, David (2009). Empire's Twilight: Northeast Asia Under the Mongols. tr.293. ISBN9780674036086.
18. ^ Brook, Timothy; Walt van Praag, Michael van; Boltjes, Miek (2018). Sacred Mandates: Asian International Relations since Chinggis Khan. tr.45. ISBN9780226562933.
19. ^ Nevus, John (1996). China and the Chinese. tr.22. ISBN9788120606906.
20. ^ Wang, Hongsheng (2007). 历史的瀑布与峡谷：中华文明的文化结构和现代转型. tr.139. ISBN9787300081830.
21. ^ “中国历代正统皇朝—天朝上国名称的起因来源”. Bản gốc lưu trữ ngày 27 tháng 5 năm 2021. Truy cập ngày 21 tháng 8 năm 2020.
22. ^ a b “陆大鹏谈翻译：历史上的"王朝"与"皇朝"”. Truy cập ngày 4 tháng 8 năm 2020.
23. ^ Ebrey, Patricia; Liu, Kwang-Ching (2010). The Cambridge Illustrated History of China. tr.10. ISBN9780521124331.
24. ^ a b Chan, Joseph (2013). Confucian Perfectionism: A Political Philosophy for Modern Times. tr.213. ISBN9781400848690.
25. ^ Koenig, Lion; Chaudhuri, Bidisha (2017). Politics of the 'Other' in India and China: Western Concepts in Non-Western Contexts. tr.157. ISBN9781317530558.
26. ^ Gao, Quanxi; Zhang, Wei; Tian, Feilong (2015). The Road to the Rule of Law in Modern China. tr.135. ISBN9783662456378.
27. ^ To, Michael (2017). China's Quest for a Modern Constitutional Polity: from dynastic empires to modern republics. tr.54.
28. ^ Whitaker, Donald; Shinn, Rinn-Sup (1972). Area Handbook for the People's Republic of China. tr.37.
29. ^ Xiong, Deshan (2015). Social History Of China. tr.95. ISBN9781938368264.
30. ^ Qi, Zhixiang (2016). 中國現當代人學史：思想演變的時代特徵及其歷史軌跡. tr.21. ISBN9789869244923.
31. ^ a b Perdue, Peter (2009). China Marches West: The Qing Conquest of Central Eurasia. tr.6. ISBN9780674042025.
32. ^ Elleman, Bruce; Paine, Sarah (2019). Modern China: Continuity and Change, 1644 to the Present. tr.19. ISBN9781538103876.
33. ^ Zheng, Yongnian; Huang, Yanjie (2018). Market in State: The Political Economy of Domination in China. tr.83. ISBN9781108473446.
34. ^ “我国古代改朝换代的方式不外乎两种，哪种才是主流？”. Bản gốc lưu trữ ngày 31 tháng 7 năm 2020. Truy cập ngày 18 tháng 11 năm 2019.
35. ^ Fan, Shuzhi (2007). 国史精讲. tr.99. ISBN9787309055634.
36. ^ a b Wilkinson, Endymion (2000). Chinese History: A Manual. tr.14. ISBN9780674002494.
37. ^ Perkins, Dorothy (2013). Encyclopedia of China: History and Culture. tr.1. ISBN9781135935627.
38. ^ Di Cosmo, Nicola (2007). The Diary of a Manchu Soldier in Seventeenth-Century China: "My Service in the Army", by Dzengseo. tr.1. ISBN9781135789558.
39. ^ Elman, Benjamin (2006). A Cultural History of Modern Science in China. tr.46. ISBN9780674023062.
40. ^ Tanner, Harold (2009). China: A History. tr.335. ISBN978-0872209152.
41. ^ Pines, Yuri (2012). The Everlasting Empire: The Political Culture of Ancient China and Its Imperial Legacy. tr.157. ISBN978-0691134956.
42. ^ Mote, Frederick (2003). Imperial China 900-1800. tr.798. ISBN9780674012127.
43. ^ Skaff, Jonathan (2012). Sui-Tang China and Its Turko-Mongol Neighbors: Culture, Power, and Connections, 580-800. tr.80. ISBN9780199734139.
44. ^ “封二王三恪昭示正统，周朝首创历代延续，明清却不敢采用”. Truy cập ngày 30 tháng 8 năm 2020.[liên kết hỏng]
45. ^ Gong, Yin (2006). 中国民族政策史. tr.253.
46. ^ Zhang, Cheng (2007). 禅让：中国历史上的一种权力游戏. tr.200. ISBN9787801066961.
47. ^ Stunkel, Kenneth (2012). Fifty Key Works of History and Historiography. tr.143. ISBN9781136723667.
48. ^ Horner, Charles (2010). Rising China and Its Postmodern Fate: Memories of Empire in a New Global Context. tr.59. ISBN9780820335889.
49. ^ a b Moody, Alys; Ross, Stephen (2020). Global Modernists on Modernism: An Anthology. tr.282. ISBN9781474242349.
50. ^ Grosse, Christine (2019). The Global Manager's Guide to Cultural Literacy. tr.71. ISBN9781527533875.
51. ^ Rošker, Jana; Suhadolnik, Nataša (2014). Modernisation of Chinese Culture: Continuity and Change. tr.74. ISBN9781443867726.
52. ^ Aldrich, M. A. (2008). The Search for a Vanishing Beijing: A Guide to China's Capital Through the Ages. tr.176. ISBN9789622097773.
53. ^ Schillinger, Nicholas (2016). The Body and Military Masculinity in Late Qing and Early Republican China: The Art of Governing Soldiers. tr.176. ISBN9781498531696.
54. ^ Hao, Shiyuan (2019). China's Solution to Its Ethno-national Issues. tr.51. ISBN9789813295193.
55. ^ Wells, Anne (2009). The A to Z of World War II: The War Against Japan. tr.167. ISBN9780810870260.
56. ^ Wu, Bin (2019). Government Performance Management in China: Theory and Practice. tr.44–45. ISBN9789811382253.
57. ^ “历史上的国和代到底有什么区别？”. Bản gốc lưu trữ ngày 15 tháng 1 năm 2020. Truy cập ngày 18 tháng 11 năm 2019.
58. ^ Besio, Kimberly (2012). Three Kingdoms and Chinese Culture. tr.64. ISBN9780791480496.
59. ^ Baaquie, Belal Ehsan; Wang, Qing-Hai (2018). “Chinese Dynasties and Modern China: Unification and Fragmentation”. China and the World: Ancient and Modern Silk Road. 1 (1): 5. doi:10.1142/S2591729318500037.
60. ^ Nosco, Peter (1997). Confucianism and Tokugawa Culture. tr.68. ISBN9780824818654.
61. ^ Holcombe, Charles (2017). A History of East Asia. tr.62–63. ISBN9781107118737.
62. ^ Yang, Shao-yun (2019). The Way of the Barbarians: Redrawing Ethnic Boundaries in Tang and Song China. tr.63. ISBN9780295746012.
63. ^ Chen, Huaiyu (2007). The Revival of Buddhist Monasticism in Medieval China. tr.24. ISBN9780820486246.
64. ^ Wakeman, Frederic (1985). The Great Enterprise: The Manchu Reconstruction of Imperial Order in Seventeenth-century China, Volume 1. tr.446. ISBN9780520048041.
65. ^ a b c d e f Liu, Pujiang (2017). 正统与华夷：中国传统政治文化研究. ISBN9787101125795.
66. ^ a b c Lee, Thomas (2000). Education in Traditional China: A History. tr.238. ISBN9004103635.
67. ^ Ng, On Cho; Wang, Edward (2005). Mirroring the Past: The Writing And Use of History in Imperial China. tr.177. ISBN9780824829131.
68. ^ “宋和辽究竟哪个才是正统王朝？”. Bản gốc lưu trữ ngày 31 tháng 7 năm 2020. Truy cập ngày 18 tháng 11 năm 2019.
69. ^ Brook, Walt van Praag & Boltjes (2018). p. 52.
70. ^ Biran, Michal (2005). The Empire of the Qara Khitai in Eurasian History: Between China and the Islamic World. tr.93. ISBN9780521842266.
71. ^ “试论清人的辽金"正统观"——以辽宋金"三史分修""各与正统"问题讨论为中心”. Truy cập ngày 18 tháng 11 năm 2019.
72. ^ Zhang, Feng (2015). Chinese Hegemony: Grand Strategy and International Institutions in East Asian History. tr.126. ISBN9780804795043.
73. ^ Brook, Walt van Praag & Boltjes (2018). p. 54.
74. ^ Chan, Wing-ming (2000). East Asian History, Issues 19-20. tr.30.
75. ^ Fang, Weigui (2019). Modern Notions of Civilization and Culture in China. tr.30. ISBN9789811335587.
76. ^ Baldanza, Kathlene (2016). Ming China and Vietnam. tr.206. ISBN9781107124240.
77. ^ Davis, Bret (2019). The Oxford Handbook of Japanese Philosophy. tr.294. ISBN9780199945726.
78. ^ Ng, Wai-ming (2019). Imagining China in Tokugawa Japan: Legends, Classics, and Historical Terms. tr.xvii. ISBN9781438473086.
79. ^ Zhang, Xiaoling (2014). 從現代到後現代的自我追尋：夏目漱石與村上春樹的比較研究. tr.224. ISBN9789863263012.
80. ^ a b Wu, Huaiqi (2018). An Historical Sketch of Chinese Historiography. tr.322. ISBN9783662562536.
81. ^ Hudson, Christopher (2014). The China Handbook. tr.59. ISBN9781134269662.
82. ^ Law, Eugene (2004). Best of China. tr.11. ISBN9787508504292.
83. ^ Li, Xiaobing (2012). China at War: An Encyclopedia. tr.485. ISBN9781598844160.
84. ^ Mao, Zengyin (2005). 三字经与中国民俗画. tr.90. ISBN9787508507996.
85. ^ Wang, Shoufa (2002). 中国政治制度史. tr.80. ISBN9787209030762.
86. ^ a b Li, Xiaobing; Shan, Patrick (2015). Ethnic China: Identity, Assimilation, and Resistance. tr.5. ISBN9781498507295.
87. ^ “Chinese Empire”. Truy cập ngày 9 tháng 1 năm 2020.
88. ^ “经常提到的波斯帝国，那你知道波斯第一、第二、第三帝国吗？”. Truy cập ngày 13 tháng 1 năm 2020.
89. ^ Feng, Tianyu; Yang, Hua (2000). 中国文化发展轨迹. tr.111.
90. ^ Jia, Bingqiang; Zhu, Xiaohong (2015). 图说治水与中华文明. ISBN9787517031246.
91. ^ Wang, Xilong (2009). 历史文化探研──兰州大学历史文化学院专门史论文集. ISBN9787542114525.
92. ^ Yang, Faxing (2015). 世界伟人传记丛书（上）.
93. ^ Gao, Qi (2018). 传统文化与治国理政. ISBN9787101127669.
94. ^ a b “中国历史上十个大一统王朝，其中四个国祚不过百年”. Bản gốc lưu trữ ngày 31 tháng 7 năm 2020. Truy cập ngày 18 tháng 11 năm 2019.
95. ^ “我国历史上这两大王朝均是大一统王朝，却教科书上却极少被提及”. Bản gốc lưu trữ ngày 31 tháng 7 năm 2020. Truy cập ngày 24 tháng 1 năm 2020.
96. ^ Graff, David; Higham, Robin (2012). A Military History of China. tr.70–71. ISBN978-0813140674.
97. ^ a b van de Ven, Hans (2000). Warfare in Chinese History. tr.77. ISBN9004117741.
98. ^ Bulag, Uradyn (2010). Collaborative Nationalism: The Politics of Friendship on China's Mongolian Frontier. tr.56–57. ISBN9781442204331.
99. ^ Wilkinson (2000). pp. 13–14.
100. ^ Zhu, Fayuan; Wu, Qixing (2000). 中国文化ABC. ISBN9787210045892.
101. ^ a b c d “历代王朝国号的分类”. Truy cập ngày 18 tháng 11 năm 2019.
102. ^ a b c d e “名不正则言不顺：中国各朝代名称、国号的由来”. Truy cập ngày 18 tháng 11 năm 2019.
103. ^ “唐朝的皇帝姓李，为什么不叫李朝而叫唐朝？”. Bản gốc lưu trữ ngày 31 tháng 7 năm 2020. Truy cập ngày 18 tháng 11 năm 2019.
104. ^ a b “先秦时期的诸侯国名，哪些最受后世的青睐？”. Bản gốc lưu trữ ngày 31 tháng 7 năm 2020. Truy cập ngày 18 tháng 11 năm 2019.
105. ^ “后周皇帝列表及简介 后周太祖世宗恭帝简介 后周是怎么灭亡的”. Truy cập ngày 18 tháng 11 năm 2019.
106. ^ Hung, Hing Ming (2016). From the Mongols to the Ming Dynasty: How a Begging Monk Became Emperor of China, Zhu Yuan Zhang. tr.13. ISBN9781628941524.
107. ^ “南越国与南汉国”. Truy cập ngày 18 tháng 11 năm 2019.
108. ^ Hu, Axiang; Song, Yanmei (2008). 中国国号的故事. tr.171. ISBN9787807135999.
109. ^ a b “明朝为何定国号为"大明"，绝大部分人只知道五个原因中的一个”. Truy cập ngày 6 tháng 1 năm 2020.
110. ^ “辽朝国号考释”. Bản gốc lưu trữ ngày 31 tháng 7 năm 2020. Truy cập ngày 6 tháng 1 năm 2020.
111. ^ Chan, Hok-lam (2003). 金宋史論叢. tr.4–5. ISBN9789629960971.
112. ^ Fogel, Joshua (2015). The Cultural Dimensions of Sino-Japanese Relations: Essays on the Nineteenth and Twentieth Centuries. tr.66. ISBN9781317457671.
113. ^ Xie, Xuanjun (2016). 士商工农──等级制度构建文明社会. tr.379. ISBN9781329980136.
114. ^ Wang, Yuanchong (2018). Remaking the Chinese Empire: Manchu-Korean Relations, 1616–1911. tr.52–53. ISBN9781501730511.
115. ^ Wang, Fei-Ling (2017). The China Order: Centralia, World Empire, and the Nature of Chinese Power. tr.11. ISBN9781438467504.
116. ^ “为何中国古代的一些朝代前要加上"东西南北"，比如"西汉"呢？”. Bản gốc lưu trữ ngày 31 tháng 7 năm 2020. Truy cập ngày 18 tháng 11 năm 2019.
117. ^ Loewe, Michael (2006). The Government of the Qin and Han Empires: 221 BCE – 220 CE. tr.vi. ISBN9781603840576.
118. ^ “五代十国时期的十国政权之一：南吴的发展史”. Truy cập ngày 8 tháng 8 năm 2020.
119. ^ Chan, Chi Chuen; Li, William; Chiu, Amy (2019). The Psychology of Chinese Gambling: A Cultural and Historical Perspective. tr.21. ISBN9789811334863.
120. ^ “先秦、秦国、秦朝、前秦、后秦、西秦是什么关系？”. Truy cập ngày 4 tháng 8 năm 2020.
121. ^ “汉分东西汉因为中间有新莽为什么唐朝中间有武周却不分东西唐”. Bản gốc lưu trữ ngày 2 tháng 8 năm 2020. Truy cập ngày 4 tháng 8 năm 2020.
122. ^ a b Brødsgaard, Kjeld (2008). Hainan – State, Society, and Business in a Chinese Province. tr.11. ISBN9781134045471.
123. ^ a b Wong, Koon-kwai (2009). Hong Kong, Macau and the Pearl River Delta: A Geographical Survey. tr.241–242. ISBN9789882004757.
124. ^ a b Zhang, Wei Bin (2006). Hong Kong: The Pearl Made of British Mastery and Chinese Docile-diligence. tr.3. ISBN9781594546006.
125. ^ a b Hughes, Christopher (2013). Taiwan and Chinese Nationalism: National Identity and Status in International Society. tr.21. ISBN9781134727551.
126. ^ a b c Hsu, Cho-yun (2012). China: A New Cultural History. tr.421. ISBN9780231528184.
127. ^ a b c d e f Lockard, Craig (2020). Societies, Networks, and Transitions: A Global History. tr.260. ISBN9780357365472.
128. ^ a b c Gan, Chunsong (2019). A Concise Reader of Chinese Culture. tr.24. ISBN9789811388675.
129. ^ a b Westad, Odd (2012). Restless Empire: China and the World Since 1750. tr.11. ISBN9780465029365.
130. ^ a b Sanders, Alan (2003). Historical Dictionary of Mongolia. tr.v. ISBN9780810866010.
131. ^ a b Paige, Jeffrey (1978). Agrarian Revolution. tr.278. ISBN9780029235508.
132. ^ a b Clarke, Michael (2011). Xinjiang and China's Rise in Central Asia - A History. tr.16. ISBN9781136827068.
133. ^ a b Kshetry, Gopal (2008). Foreigners in Japan: A Historical Perspective. tr.25. ISBN9781469102443.
134. ^ a b Tanner (2009). p. 167.
135. ^ Lockard (2020). p. 262.
136. ^ Hsu (2012). p. 268.
137. ^ History of the World Map by Map. 2018. tr.133. ISBN9780241379189.
138. ^ Tan, Qixiang biên tập (1982). “元时期全图（一）”. The Historical Atlas of China.
139. ^ Tan, Qixiang biên tập (1982). “元时期全图（二）”. The Historical Atlas of China.
140. ^ Kavalski, Emilian (2014). Asian Thought on China's Changing International Relations. tr.56–57. ISBN9781137299338.
141. ^ Rand, Christopher (2017). Military Thought in Early China. tr.142. ISBN9781438465180.
142. ^ Brown, Kerry (2018). China's 19th Party Congress: Start Of A New Era. tr.197. ISBN9781786345936.
143. ^ Tanner (2009). p. 419.
144. ^ Esherick, Joseph; Kayali, Hasan; Van Young, Eric (2006). Empire to Nation: Historical Perspectives on the Making of the Modern World. tr.245. ISBN9780742578159.
145. ^ Zhai, Zhiyong (2017). 憲法何以中國. tr.190. ISBN9789629373214.
146. ^ Gao, Quanxi (2016). 政治憲法與未來憲制. tr.273. ISBN9789629372910.
147. ^ Zheng, Wang (2012). Never Forget National Humiliation: Historical Memory in Chinese Politics and Foreign Relations. tr.44. ISBN9780231520164.
148. ^ Westmoreland, Perry (2019). Life's Wonders. ISBN9781644268346.
149. ^ a b Loh, Shen Yeow (2019). Descendants of the Bird Hunters of Old China. ISBN9781543755633.
150. ^ Shaughnessy, Edward (2014). Unearthing the Changes: Recently Discovered Manuscripts of the Yi Jing (I Ching) and Related Texts. tr.19. ISBN9780231533300.
151. ^ Zhang, Qizhi (2015). An Introduction to Chinese History and Culture. tr.92. ISBN9783662464823.
152. ^ McLeod, Alexus (2016). Astronomy in the Ancient World: Early and Modern Views on Celestial Events. tr.85. ISBN9783319236001.
153. ^ Tse, Wicky (2018). The Collapse of China's Later Han Dynasty, 25-220 AD: The Northwest Borderlands and the Edge of Empire. ISBN9781315532318.
154. ^ Pei, Kuangyi (2018). Gale Researcher Guide for: The Three Kingdoms and the Jin. ISBN9781535865692.
155. ^ Dai, Meike; Wei, Weisen (2016). 幻化之龍：兩千年中國歷史變遷中的孔子. tr.122. ISBN9789629966485.
156. ^ Fu, Chonglan; Cao, Wenming (2019). Introduction to the Urban History of China. tr.123. ISBN9789811382079.
157. ^ Zhou, Jiarong (2017). 香港通史：遠古至清代. tr.41. ISBN9789620441660.
158. ^ Mai, Jinsheng (2017). 近代中國海防史新論. tr.254. ISBN9789620440472.
159. ^ Wang, Eugene (2005). Shaping the Lotus Sutra: Buddhist Visual Culture in Medieval China. tr.13. ISBN9780295984629.
160. ^ Shen, Songying (2016). 闲读中国史. ISBN9787210081692.
161. ^ McMahon, Keith (2013). Women Shall Not Rule: Imperial Wives and Concubines in China from Han to Liao. tr.123. ISBN9781442222908.
162. ^ Fan, Ru; Pan, Xinghui (2010). 中外歷史大事年表. tr.213. ISBN9789628931736.
163. ^ Swartz, Wendy; Yang, Lu; Jessy, Choo (2014). Early Medieval China: A Sourcebook. tr.30. ISBN9780231531009.
164. ^ Whiteman, Stephen (2019). Where Dragon Veins Meet: The Kangxi Emperor and His Estate at Rehe. tr.225. ISBN9780295745817.
165. ^ a b Duthie, Torquil (2014). Man'yōshū and the Imperial Imagination in Early Japan. tr.27. ISBN9789004264540.
166. ^ Steinhardt, Nancy (2014). Chinese Architecture in an Age of Turmoil, 200-600. tr.28. ISBN9780824838232.
167. ^ Xiao, Shiyou (2013). 後秦政治外交史簡論五篇. tr.69. ISBN9789881278982.
168. ^ Adamek, Piotr (2017). Good Son is Sad If He Hears the Name of His Father: The Tabooing of Names in China as a Way of Implementing Social Values. tr.344. ISBN9781351565219.
169. ^ Zhao, Yonghong (2010). 河西走廊藏文化史要. ISBN9787542117083.
170. ^ Liu, Xingchu (2009). 甘肃文史精萃1：史料卷. ISBN9787999033417.
171. ^ Qin, Dashu; Yuan, Jian (2013). 2011：古丝绸之路. tr.153. ISBN9789813206076.
172. ^ Wan, Guoding; Wan, Sinian; Chen, Mengjia (2018). 中国历史纪年表（精）. ISBN9787101133172.
173. ^ Zhang, Qizhi; Wang, Zijin; Fang, Guanghua (2002). 秦汉魏晋南北朝史. tr.335. ISBN9789571128702.
174. ^ Hong, Yuan (2018). The Sinitic Civilization Book II: A Factual History Through the Lens of Archaeology, Bronzeware, Astronomy, Divination, Calendar and the Annals. ISBN9781532058318.
175. ^ Tian, Hengyu (2018). Infamous Chinese Emperors: Tales of Tyranny and Misrule. tr.180. ISBN9789812299314.
176. ^ Wang, Zhen'guo; Chen, Ping; Xie, Peiping (1999). History and Development of Traditional Chinese Medicine. tr.94. ISBN9787030065674.
177. ^ Fairbank, John; Goldman, Merle (2006). China: A New History. tr.73. ISBN9780674018280.
178. ^ a b c d Spring, Peter (2015). Great Walls and Linear Barriers. tr.211. ISBN9781473854048.
179. ^ Tan, Zhongchi (2013). 长沙通史（古代卷）. ISBN9787999009009.
180. ^ Kroll, Paul (2014). Reading Medieval Chinese Poetry: Text, Context, and Culture. tr.36. ISBN9789004282063.
181. ^ Nadeau, Randall (2012). The Wiley-Blackwell Companion to Chinese Religions. tr.147. ISBN9781444361971.
182. ^ Katz, Paul (1995). Demon Hordes and Burning Boats: The Cult of Marshal Wen in Late Imperial Chekiang. tr.79. ISBN9781438408484.
183. ^ Cai, Zong-qi (2007). How to Read Chinese Poetry: A Guided Anthology. tr.152. ISBN9780231511889.
184. ^ Lee, Mosol (2013). Ancient History of the Manchuria. tr.115. ISBN9781483667676.
185. ^ Adamek, Piotr (2017). A Good Son is Sad if He Hears the Name of His Father: The Tabooing of Names in China as a Way of Implementing Social Values. tr.348. ISBN9781351565219.
186. ^ Su, Muzi (2006). 那些顛覆時代的女人.
187. ^ Standen, Naomi (2007). Unbounded Loyalty: Frontier Crossings in Liao China. tr.1. ISBN9780824829834.
188. ^ Schaeffer, Kurtis; Kapstein, Matthew; Tuttle, Gray (2013). Sources of Tibetan Tradition. tr.338. ISBN9780231509787.
189. ^ Liu, Lydia; Karl, Rebecca; Ko, Dorothy (2013). The Birth of Chinese Feminism: Essential Texts in Transnational Theory. tr.164. ISBN9780231533263.
190. ^ a b c Kuhn, Dieter (2011). The Age of Confucian Rule: The Song Transformation of China. ISBN9780674244344.
191. ^ Winchester, Simon (2008). Bomb, Book and Compass: Joseph Needham and the Great Secrets of China. ISBN9780141889894.
192. ^ Bai, Zhide (2017). 大动乱：中古时代：五代辽宋夏金. ISBN9787505141254.
193. ^ Lee, Lily; Wiles, Sue (2014). Biographical Dictionary of Chinese Women: Tang Through Ming, 618-1644. tr.xxi. ISBN9780765643162.
194. ^ a b c d e f Gong, Xianzong (2014). 臺灣文學與中國童謠. tr.172. ISBN9789577398598.
195. ^ Wu, Jiang; Chia, Lucille (2015). Spreading Buddha's Word in East Asia: The Formation and Transformation of the Chinese Buddhist Canon. tr.175. ISBN9780231540193.
196. ^ Feng, Xianzhi (2006). 中国历代重大战争详解：隋唐战争史. ISBN9787999031499.
197. ^ Thurgood, Graham; LaPolla, Randy (2003). The Sino-Tibetan Languages. tr.7. ISBN9780700711291.
198. ^ Szonyi, Michael (2017). A Companion to Chinese History. tr.130. ISBN9781118624609.
199. ^ Huang, Chunyi (2016). 北宋的外戚與政治. tr.3. ISBN9789577399953.
200. ^ McMahon, Keith (2016). Celestial Women: Imperial Wives and Concubines in China from Song to Qing. tr.24. ISBN9781442255029.
201. ^ Tuttle, Gray; Schaeffer, Kurtis (2013). The Tibetan History Reader. tr.562. ISBN9780231513548.
202. ^ Kessler, Adam (2012). Song Blue and White Porcelain on the Silk Road. tr.77. ISBN978-9004218598.
203. ^ Simon, Karla (2013). Civil Society in China: The Legal Framework from Ancient Times to the "New Reform Era". tr.40. ISBN9780190297640.
204. ^ Baumer, Christoph (2016). The History of Central Asia: The Age of Islam and the Mongols. ISBN9781838609399.
205. ^ Chen, Anfeng (2014). 甲申詩史：吳梅村書寫的一六四四. tr.2. ISBN9789888310111.
206. ^ Zhong, Guochang (2019). 天崩地裂時代下的皇族. tr.3. ISBN9789620773419.
207. ^ Lee, Ji-young (2016). China's Hegemony: Four Hundred Years of East Asian Domination. tr.236. ISBN9780231542173.
208. ^ Forêt, Philippe (2000). Mapping Chengde: The Qing Landscape Enterprise. tr.13. ISBN9780824822934.
209. ^ Ge, Jianxiong; Hua, Linfu (2002). “The Development of Chinese Historical Geography over the Last 50 Years (1950–2000)” (PDF). Newsletter for Research in Chinese Studies. 21 (4): 20. Truy cập ngày 24 tháng 11 năm 2019.
210. ^ Vu, Hong Lien; Sharrock, Peter (2014). Descending Dragon, Rising Tiger: A History of Vietnam. ISBN9781780233888.
211. ^ Walker, Hugh (2012). East Asia: A New History. tr.134. ISBN9781477265178.
212. ^ Chansiri, Disaphol (2008). The Chinese Émigrés of Thailand in the Twentieth Century. tr.46–47. ISBN9781934043745.
213. ^ Zheng, Yangwen (2011). China on the Sea: How the Maritime World Shaped Modern China. tr.112. ISBN9789004194786.
214. ^ Rutherford, Scott (2002). Vietnam. tr.20. ISBN9789812349842.
215. ^ Minahan, James (2014). Ethnic Groups of North, East, and Central Asia: An Encyclopedia. tr.231. ISBN9781610690188.
216. ^ Elman, Benjamin; Liu, Jenny (2017). The 'Global' and the 'Local' in Early Modern and Modern East Asia. tr.175. ISBN9789004338128.
217. ^ Chan, Robert (2017). Korea-China Relations in History and Contemporary Implications. tr.10. ISBN9783319622651.
218. ^ Xie, Xuanjun (2016). 第三中国论. tr.202. ISBN9781329800250.
219. ^ Wu, Weiming (2017). 東亞易學史論：《周易》在日韓越琉的傳播與影響. tr.161. ISBN9789863502500.
220. ^ Linduff, Katheryn; Rubinson, Karen (2008). Are All Warriors Male?: Gender Roles on the Ancient Eurasian Steppe. tr.126. ISBN9781461647508.
221. ^ Chan, Yuk Wah (2013). Vietnamese-Chinese Relationships at the Borderlands: Trade, Tourism and Cultural Politics. tr.28. ISBN9781134494576.

NguồnSửa đổi

• China Handbook Editorial Committee, China Handbook Series: History (trans., Dun J. Li), Beijing, 1982, 188–189; and Shao Chang Lee, "China Cultural Development" (wall chart), East Lansing, 1984.

• Đại học Columbia. Bài ca triều đại
• Đàm Kỳ Tương. Atlas lịch sử Trung Quốc